Гэрэлт тунгалаг чинийхээ

Гэрэлт тунгалаг чинийхээ
Гоо ихэмсэг харцанд унахуй

Голын усанд ариусч

Үнэр анхилам зандан болох мэт

Энэ агшин давтагдахгүйн учир

Сэтгэлийнхээ мухарт хадгалму.

***

Тэнгэрт одод мөргөлдөж

Наран нүдээ аниж,саран тойргоосоо мултарч

Шувууд цөм шавар баримал болж

Уул усны эзэд эн тэнүүгээр хэсүүчилж

Моддын навчис амь орон нисэлдэж

Бурхад буурин дээрээ галзуурч дуулалдаад

Чөтгөр шулмасууд амь орж сэрээд

Хүмүүний ертөнц, араатны ертөнцөд хувираад

Бүх л юм ийм байсан шиг бодогдоод

Ашгүй дээ, эрх чөлөөтэй байх гэдэг чинь...
Одоо л миний ертөнцөд наран нүдээ нээж гэж байна.

Тэнгэрийн сүм

Дээдсийн сүнс энэ л замаар

Биднийг дагуулна

Тэнгэрийн хаалга

Үүдээ дэлгэн угтана

Тэнд л номын утга

Арцны үнэр мэт уугина. 

Хайрын тухай үлгэр шулганаад

Хайрын тухай үлгэр шулганаад
Шувууд дэрхийн ордоход

Шинэхэн дэрсний ёроолоос

Хүүгийн минь бойтогны хонх жингэнэнэ.

Тємрєє гадагш зєєх бодлогодоо анхааръя

Тємрийг урагш нь зєєгєєд дуусгачихаж болохгvй гэж судлаачид хэлдэг нь оргvй биш. Учир нь тємєр нvvрс шиг их нєєцтэй биш. Тэгээд vйлдвэржилтэд хэрэгтэй гол металл. Хятад гэхэд дотоодын том зах зээлээ хангах гэж ашигт малтмалынхаа экспорт дээр хяналттай ханддаг улс. ОХУ-ын хувьд ч ялгаагvй. Мєн л алсаа харсан бодлогоор уул уурхайн салбартаа ханддаг.

Ер нь бол нєєц багатай энэ металлаа єєрсдєє хэрэглэх зорилгоор гадагш нь гаргахгvй байх тал дээр бодлого явуулах учиртай. Учир нь бидэнд нvvрс байна.

Зэс байна. Тэгэхээр тємрийн экспорт байсан байгаагvй уул уурхайн салбараас хангалттай мєнгє орж ирж байгаа. Цаашдаа ч орно гэдэг нь тодорхой.

Нєєц бага учир vйлдвэржилт явагдаад ирэхээр нєєц дуусах аюул бий.Тємрийн хувьд Сэлэнгэд хэд, хэдэн орд байдаг аж. Одоо ашиглаж байгаа. Бvгд л хvдрээ Хятад руу зєєж байгаа гэнэ. Говь-Алтайн Таян нуурын тємрийн орд гэхэд ашиглалтаа эхэлчихсэн байгаа. Тємрийн хvдрээ мєн л Хятад руу гаргаж байна. Дорноговь, Архангайд хэд хэдэн орд ашиглаж эхэлсэн бєгєєд мєн л хvдрээ гадагш нь зєєж байна.

Тєрийн зvгээс стратегийн тvvхий эдээ зєв тодорхойлж, хєгжлийн бодлоготойгоо холбох хэрэгтэй гэж салбарынхан хэлдэг. Тэгэхээр энэ бодлогын эхлэл нь тємриин экспортыг хорих байж болох юм. Магадгvй хамгийн зєв эхлэл ч байж мэднэ.

Ер нь гадаадын хєгжилтэй улсууд уул уурхайн салбартаа ийм бодлого барьдаг.

Нєєц нь хангалттай ашигт малтмалаа ашиглаж, нєєц нь бага, ирээдvйд хэрэгтэйг нь нєєцєлдєг. Тодруулж хэлбэл ашигладаггvй. Монгол яагаад тэгж болохгvй гэж. Угаасаа илэрчихсэн хангалттай хэмжээний нvvрс, зэс байна.

Дэлхийн хэмжээнд гэж яригдах энэ нєєцєє ашиглаад vлдсэн алт, тємєр зэрэг алсдаа хэрэг болох металлаа хав дарвал ямар вэ. Дээр нь нэмээд ураныхаа нєєцийг баттай сайн тогтоогоод тодорхой хэмжээтэйг нь тєрийн нарийн бодлого зохицуулалтаар экпортлох зvйтэй.

Ер нь манайх уул уурхай гэлтгvй бусад бvх салбартаа тєрийн хар хайрцагны бодлоготой байх хэрэгтэй байна. уул уурхайн баялгаа улс орондоо ашиггvй єєрийхєє ашгийн тєлєє зєєж байгаа нєхдvvдэд анхаарч энэ тал дээр арга хэмжээ даруй авахгvй бол манайхан хайгуул нэрээр ухаж тєнхєєд гадагш нь зєєгєєд дууслаа. Иймд хайгуул хийж байгаа уул уурхайн компаниудад хатуухан хяналт тавьж зєвшєєрєлгvйгээр олборлолт хийсэн тохиолдолд vйл ажиллагааг нь зогсоох хvртэл арга хэмжээ авах хэрэгтэй.

Тєрийн алба хувийн алба боллоо таминь ээ

Манайхан сонгууль дєхєхєєр л ард тvмэндээ хачин их хайртай болчихсон та нарынхаа тєлєє ихийг хийнээ энэ тэр гээд ам єчгєє єгч долдигонож гvйгээд байсан нєхдvvд луйвар хийж  байгаад  нэг юм ялалт байгуулна. Тэгээд хэдхэн сарын дараа ард тvмнээ мартаж vvлэн дээр хєвж, тэдний мєнгєєр орд харшаа байгуулж ёстой улсын эзэн хаан болсон мэт тансаглаж торгон дунд хєвж байна. Ард тvмний маань амьдрал хэцvv, дорой байна гэж бодож байгаа сэхээтэй аавын хvvг энэ тєр, тєрийн албанаас хайгаад олоход тун ч хэцvv дээ.

Энэ албан тушаалаа ашиглаад яаж мєнгєтэй баян болох уу гэсэн гарцыг хайсан хvмvvсээр манай тєрийн алба буцалж байна. Тэд баян болж, мєнгє угаах хэд хэдэн аргатай гэж байгаа тэднээс ганц нэгийг нь хэлье. Эхний ээлжинд жишиг тогтсон нэгэн арга бол дээд, дунд, доод гэлтгvй дарга нар дандаа єєрсдийнхєє хvмvvсийг ажилд аван хуучин ажлаа хийж байгаа хvмvvсийг хуу хусан єєрийнхєє багийг бvрдvvлж эхэлдэг. Энэ vйл явцыг олон жишээнээс харж болно Ерєнхийлєгчээс эхлээд бvх л хvмvvс ийм аргаар ажиллаж байна. 

За тэгээд дараагаас нь єєрийнхєє хvмvvсээр дамжуулан улсын мєнгєнєєс яаж сорох уу ямар компани байгуулах уу улсын ямар хєрєнгийн яаж vнэгvй авах уу гээд тєрийн алба хэмээх сайхан нэртэй хєшигний цаана хувийнх нь компанит ажил ундарч єгнє. Єєрийнх нь гээд байгаа хvмvvс голдуу хамаатан садан ах дvv нар, найз нєхдєє болсон болоогvй тэндээ суулгаад авна нєгєєх нь боловсролтой боловсролгvй нь мэдэгдэхгvй хуурамч диплом євєртєлсєн нєхдvvд тєрийн албыг тамын алба болгон хувиргаж байна.

За тэгээд номыг нь vзэж ногоотой шєлийг  нь уугаагvй нєхдvvд ард тvмэндээ vнэн зєв, хурдан шуурхай vйлчилнэ гэж мянгуужингийн vлгэр дээ. Мэдэхгй, чадахгvй, болохгvй гэсэн vгээр ард тvмнээ угтаж уур, уцаар, доромжилол хvнд сурталаар ард тvмнээ vддэг тєрийн алба гэж байна уу. Угтаа бол тэд чинь ард тvмний vйлчлэгч, тэдний ємнє бєхєлзєн хурдан шуурхай vйлчилнэ гэдгээ мэддэггvй юм байхдаа.

Тєрийн албанд шургалж хурдан баяжиж vнэтэй машин хєлєглєж, том хаусанд амьдарч байгаа нєхдvvдийг ард тvмнийг шимэгч хорхой хуулз гэхэд ч багадхаар байна. Энэ жишээ бол олон тєрийн байгууллага дээр амь бєхтэй оршин амьдарсаар байна. Тэдний ганц нэгхэн шижээнээс энд єгvvлмээр санагдлаа. Тухайлбал Хавдар Судлалын Yндэсний тєвийн дарга удирдлагууд єєрийн эрх мэдлээ далайлган эгэл жирийн ажлаа хийж байгаа хvмvvсээ ажлаас нь ямарч шалтгаангvйгээр халж єєрийнхєє хvмvvсийг авч байгааг тєрийн албаны ямар ажил гэх vv. Уул нь бол ийм шалгаантай, тийм vндэслэлээр ажлаас нь чєлєєллєє гээд албан ёсоор хуулиа барьж ажиллах ёстой байтал та нараас ямарч тайлбар энээ тэрээ асуудал байхгvй зvгээр л ажлаа єг хэмээн сvрдvvлэн эгэл жирийн нэгэн хvний ажлын байрыг авлигачид дээрэмдэн авч байна ард тvмэн минь энэ юу гэсэн vг vv?

Бид чинь тєрийн хуультай ард тvмэн биз дээ. Тєр гэдэг vг ард тvмний халаас руу хар гараа шургуулсан хэдэн олигархийг хэлдэггvй юм. Тєр гэдэг бол ард тvмнийг хэлнэ, тєрийн алба бол тэдэнд vнэнч шударага, хурдан шуурхай vйлчлэхийг хэлдэгийг ойгохгvй байгаа нєхдvvдэд ойлгуулах хэрэгтэй байна.Мєн нэгэн жишээг хэлэхгvй єнгєрч чадахгvй байна. Эгэл жирийн ажлаа хийгээд явж байгаа Сvхбаатар дvvргийн 13-р хорооны даргыг ямар ч vндэслэлгvй ажлаас буулгах ажлыг тус хорооны ИТХ-ын тєлєєлєгч гэх нэгэн хvvхэн дээгvvр доогуур гvйж энэ ажлыг амжилттай зохион байгууллаа. Тэр хvvхэн засаг даргынхаа суудалд нєхрийнхєє дvvг суулгаж тєрийн албыг хувийн алба мэт аашилж байна. Тэд бол тєрийн албаар мєнгє угааж байгаа нєхдvvд гэдгийг тус хорооны оршин суугчид хэлж байгааг энд дуулгая. Тэдний хэлснээр засаг даргыг ажлаа єг хэмээн тус дvvргийн нэгэн том дарга сvрдvvлж, тvvний ажлыг хамаатан саднаараа дээрэмдэн авч байна. 

Аргаа барсан тус хорооны дарга эх vрсийн баярыг ард тvмнийхээ дунд єнгєрvvлээд ажлаа єгье гэсэн байна. Иймэрхvv аргаар тєрийн албыг хувийн алба мэт хэн нэгэн дур зоргоороо аашлан ард тvмний сонголтыг уландаа гишгэлэн байгааг юу гэх vv. Ийм аргаар албан тушаалыг олж авч байгаа нєхдvvдэд хандаж хэлэхэд тєрийн хууль гэж байдаг шvv шударга байцгаая гэмээр байна. Дээр нь хэлэхэд, энэ мэт жишээнvvд олон бий тэднийг ард тvмний хянан шалгах хороогоор оруулж Авлигатай тэмцэх газарт шалгуулар хэрэгтэй. Жирийн ард тvмэнд ийм эрх байгаа хэмээн найдаж байна.

Хєгжлийн банк сонгуулийн шоу биш Хєгжлийн хєдєлгvvр байгаасай хэмээн ард тvмэн хvсч байна

Єнєєдєр манай банк санхvv, эдийн засгийн  салбарт тvvхэн єдєр тохиож байна. Энэ бол Монгол улс анх удаа улс орны хєгжлийн хєдєлгvvр болох Хєгжлийн банк хэмээгчийг байгуулаад тvvнийхээ нээлтийг хийх гэж байна. Олон улсад хєгжлийн банк нэлээд боловсронгуй хєгжиж жинхэнэ утгаараа ажилладаг харин манайд ул сууриа тавиад байна. 

Тvvхээс харахад манай улсад Хєгжлийн банкны улбаа байдаг тухайлбал дундад зуун цаашлаад Чингис хааны vед ч энэхvv зvйл байсан. Гэхдээ харин тухайн цаг vе, нєхцєл байдалдаа таарсан бодлоготой байснаараа онцлог юм. Харин єнєєдєр бидний нєхцєл байдал єєр болсон Монгол Улс хєгжлийн шинэ гараан дээр ирээд байна. Гадаад ертєнцєд ч єєрєєр vнэлэгдэх болсон. 

Євєг дээдэс минь бидэнд энэ дэлхийгээс сорчлоод vлдээсэн гэмээр газар нутаг, баялаг заяасан. Харин бид газар доорхи баялагтаа тулгуурлан уул уурхайн салбараа хєгжvvлж, тvvнийг дагасан их бvтээн байгуулалтыг цаг алдалгvй єрнvvлэн зєв хєгжих ёстой. Иймийн тулд тєр засгийн зvгээс шийдвэртэй алхмуудыг хийж, хэрэгжvvлж эхлээд байна. Тэдгээр шийдвэрийн нэг нь УИХ-ын єнгєрєгч намрын чуулганаар баталсан Монгол Улсын хєгжлийн банкны тухай хууль байлаа, Харин єнєєдєр хєгжлийн банк хєдєлгvvрээ асааж хєдлєхєд бэлэн болжээ.

Тус хуулиар Хєгжлийн банк тєрийн мэдэлд байх бєгєєд улс орны хєгжлийн томоохон тєсєл, хєтєлбєрийг санхvvжvvлнэ. Арилжааны банкуудын санхvvжvvлж хvчрэхгvй тєсєл, хєтєлбєрvvд энэ банкинд хамаатай учир vйл ажиллагааны хувьд арилжааны олон банктай єрсєлдєхгvй гэсэн vг. Ингэхдээ томоохон тєсєл, хєтєлбєрvvд дэх хувийн хэвшлийнхний оролцоог хаагаагvй гэдгийг хууль тогтоогчид хэлж байгаа. Хєгжлийн банкны тухайн жилд хэрэгжvvлэх тєсєл, хєтєлбєрийн жагсаалтыг УИХ жил бvрийн хаврын чуулганаар батална. Энэ жилийн хувьд Хєгжлийн банкны тухай хуулийг батлахтай хамт тєсєл, хєтєлбєрийн жагсаалтыг хавсаргасан болохоор хийх ажил тодорхой гэсэн vг. Жагсаалтад "Шинэ бvтээн байгуулалт", тємєр замын бодлого, "Сайншандын аж vйлдвэрийн цогцолбор", УИХ-ын 2008 оны 47 дугаар тогтоол буюу эргэн тєлєгдєх нєхцєлєєр баригдах дэд бvтцийн байгууламжуудыг багтаажээ. 

Харин Хєгжлийн банкны хєрєнгє хаанаас гарах вэ. Хуульд зааснаар бол банкны єєрийн хєрєнгє улсын тєсєв болон хуульд заасан бусад эх vvсвэрээс бvрдэх аж. Эхний ээлжинд энэ жилийн тєсєвт 16.7 тэрбум тєгрєгийн тєсєв суулгасан. Мєн эдгээр жагсаалтад багтсан тєсєл, хєтєлбєрийг хэрэгжvvлэхэд шаардлагатай 20 гаруй их наяд тєгрєгєєс энэ онд Хєгжлийн банкны гаргах хэмжээг 1.9 их наяд тєгрєг хэмээн УИХ тогтоосон. Хєгжлийн банкны тухай хууль хэлэлцvvлэх vеэр, магадгvй тvvнээс ч ємнє Хєгжлийн банкны ТУЗ-ийг сонгох шалгаруулалт явагдаж, Солонгосын баг удирдана гэсэн мэдээлэл нэлээд шvvмжлэл дагуулсан билээ. Харин Хєгжлийн банкны цоо шинэ хууль батлагдаж, концепц, vзэл баримтлал нь нэгэнт тодорхой болсон учраас банкны удирдлагыг сонгох шалгаруулалтыг шинээр зарлах аж. Банкны гvйцэтгэх удирдлагыг олон улсын нээлттэй сонгон шалгаруулалтын дагуу сонгох бєгєєд гvйцэтгэх удирдлагын 50-иас доошгvй хувь нь Монгол Улсын иргэн байх юм.

Харин УИХ-ын 2008 оны 47 дугаар тогтоолд гэхэд л орон нутаг, тойргийн шинж чанартай арга хэмжээ нэлээд байгаа учир сонгууль ойртсон ийм vед Хєгжлийн банк хэн нэг улстєрчийн лобби, сонгуулийн хэрэгсэл, шоу болчих вий гэсэн болгоомжлол, хардлага ч олон нийтийн дунд бий болоод байна.

Банкны бvх vйл ажиллагаа тєрийн болон олон улсын аудитын хяналтын дор явагдана гэж байгаа боловч Єлгий-Улаангом, Тосонцэнгэл-Улаангом, Мєрєн-Улиастай чиглэлийн хатуу хучилттай зам барих гэхчилэн УИХ-ын гишvvдийн нэр хvндийг єргєх зориулалт бvхий аар саархан ажилд банкны хєрєнгє зориулагдаж, тэгсгээд замхрах вий гэсэн болгоомжлолыг буруутгах аргагvй.
Тиймээс хєгжлийн банкийг сонгуулийн шоу, улс тєрчдийн эрх мэдлийн тєлєєх тэмцэлд барьсан зэвсэг биш байгаасай хэмээн хvсч байна. Юутай ч хєгжлийн хєдєлгvvр аслаа хаа хvртэл явахыг та бидний оюун ухаан, хvч хєдєлмєр л мэдэх vлдлээ. Монголын минь ард тvмнийг тэнгэр ивээж, Улс орны хєгжил, хойч ирээдvй, vр хvvхдийнхээ тєлєє хийж байгаа бvхнийг нь ард минь сvvн цагаан сэтгэл  ивээх болтугай.